ΤΙΤΛΟΣ

Σύμφωνα με τον Hegel, η σκέψη του Spinoza δεν είναι ακόμη αρκετά διαλεκτική. Και αν ήταν πάρα πολύ διαλεκτική; Ή, έστω, αν ήταν διαλεκτική με έναν τρόπο που δεν μπορούσε να αποδεχτεί ο Hegel; Η απάρνηση αυτής της διαλεκτικής -ας πούμε, για να μην χρονοτριβούμε, μιας διαλεκτικής χωρίς τελεολογία- στην οποία προβαίνει ο Hegel μέσω του Spinoza, είναι ο τρόπος με τον οποίο συναντά ένα αξεπέραστο εμπόδιο κατά την ανάπτυξη της δικής του σκέψης: πρόκειται για το εμπόδιο ενός λόγου για τον οποίο πρέπει να πούμε όχι ότι δεν είναι ακόμη εγελιανός, αλλά ότι δεν είναι ήδη πλέον.
Ο Hegel και ο Spinoza συναντήθηκαν, ακόμα και αν η συνάντησή τους πήρε, από την πλευρά του Hegel, τη μορφή μιας εκπληκτικής παρανόησης. Αν πράγματι ο Spinoza και ο Hegel δεν βαδίζουν στο ίδιο μονοπάτι, μαζί ή ο ένας πίσω από τον άλλον, από την άλλη είναι γεγονός ότι οι διαδρομές τους διασταυρώθηκαν, ότι κάποιες στιγμές πλησίασαν, για να απομακρυνθούν στη συνέχεια προς τελείως αντίθετες κατευθύνσεις. Από αυτήν την άποψη, αντί για μια σύγκριση μεταξύ συστημάτων, μια απόπειρα καταδικασμένη στην αποτυχία ή σε πολύ εύκολες επιτυχίες, είναι ίσως ενδιαφέρον να αναζητήσουμε ανάμεσα σε αυτές τις δύο φιλοσοφίες επιμέρους σημεία στα οποία τέμνονται. Διότι αυτά ακριβώς τα σημεία εξηγούν το αίσθημα παράξενης οικειότητας που βιώνει κάθε εγελιανός αναγνώστης του Spinoza και κάθε σπινοζιστής αναγνώστης του Hegel.